Rozwój Liturgii

Liturgia¹ to spotkanie ochrzczonych z Bogiem. W tych spotkaniach jest obecny Chrystus, który przez Ducha Świętego i poprzez znaki widzialne uświęca człowieka i daje mu możliwość wyrażenia wdzięczności. Liturgia, to wspólne działania Chrystusa oraz zgromadzonego ludu. Liturgia posiada więc dwa elementy, które wzajemnie się przenikają: boski i ludzki. Ten boski jest stały niezmienny - Chrystus przez Ducha Świętego ciągle uświęca człowieka. Drugi element to ludzki. W każdej epoce człowiek inaczej się modli, inaczej przeżywa swoje odniesienie do Boga. Na niego wywierają wpływ następujące czynniki:

• rozwój dogmatów
• powstawanie herezji
• rozwój pobożności zakonnej
• powstawanie nowych świąt
• kult Eucharystii
• pobożność maryjna
• czynniki polityczne
• podział Kościoła na diecezje, patriarchaty itd.
• przemiany w sztuce (architektura, malarstwo, muzyka itd.
• podboje
• misje
• ekumenizm
• media

Chrystus ustanawiając Kościół polecił mu sprawować liturgię na Jego pamiątkę. Sama celebracja nie została określona. Jezus zostawił to Apostołem, którzy czerpali wzory z kultury hebrajskiej, greckie i rzymskiej.

Dziedzictwo Synagogi

Dziedzictwo kultury hebrajskiej jest największe. Jezus opiera się na tradycji Starego Testamentu. Apostołowie byli Żydami, wypełniającymi obowiązki żydowskie. Do 40 r. n.e. wszystkie elementy były prawie wspólne. Liturgia Słowa pokrywa się ze zwyczajami żydowskimi. Apostołowie modlą się słowami Psalmów, dochodzi tylko modlitwa Ojcze nasz. Pojawiają się modlitwy pochodzenia rabinackiego: "Święty, Święty, Święty..". Od początku jest Modlitwa Powszechna, gdyż była w synagodze. Wiele świąt jest wspólnych: Pascha (Wielkanoc), Pięćdziesiątnica (Zesłanie Ducha Świętego). Podobnie liczy się dzień (od zachodu słońca), dzieli tydzień (7dni).
Z liturgii żydowskiej wywodzą się aklamacje: "Alleluja", "Amen". Budowa modlitwy jest żydowska - zachęta: "Módlmy się", modyfikacja modlitwy (amaneza), dlatego prosimy, uwielbienie (doksologia).

Dziedzictwo helleńskie

Kultura helleńska zwraca uwagę na elementy zewnętrzne. To pod wpływem greków, pojawiła się muzyka chrześcijańska. Najpierw był śpiew wokalny bez instrumentów. Organy pojawiły się dopiero w VII wieku. Pojawiają się elementy grzecznościowe, gesty, pokłony, skłony, pocałunek pokoju, pocałowanie ołtarza. Strój liturgiczny powstał pod wpływem rzymskim. Strój liturgiczny był wzorowany na strojach bogatych Rzymian:

• Alba i cyngulum - tunika rzymska z przepaską
• Humerał - chusta zawiązywana pod szyją
• Ornat - toga rzymska (pemula)
• Manipularz - chustka, haftowana zawiązywana na przegubie ręki
• Stuła - szal zakończony frędzlami

Cesarz Konstantyn Wielki nadał biskupom przywilej dygnitarzy świeckich. Znakiem jest noszenie paliusza, herbu, pierścienia. Przed krzyżem noszone są świece, kadzidło, jak przed cesarzem. W liturgii pojawia się klęknięcie, nie znane we wcześniejszej liturgii hebrajskiej.
Wielki wpływ sztuka helleńska wywarła na sztukę chrześcijańską - budowa świątyń (architektura): umiejscowienie ołtarza, ukierunkowanie kościoła.

Najstarsze Dokumenty chrześcijańskie

Kiedy zastanawiamy się na liturgia pierwotnego Kościoła, powinniśmy sięgnąć do najstarszych dokumentów, aby obraz liturgii był jak najbardziej pełny. Do najstarszych dokumentów zaliczamy:

• Didache (Nauka Dwunastu Apostołów) - powst. około 50 r. n.e. Jest to zbiór przepisów moralnych, liturgicznych i prawnych. W tym dokumencie znajdziemy wzmianki o Eucharystii (Liturgii Słowa), chrzcie, Pokucie.
• "Pasterz Hermasa" - powst. około 90 r. Dzieło powstało w środowisku rzymskim. Dokument wspomina o chrzcie, dając szczegółowe rady. Mówi o celebracji Eucharystii tylko w niedzielę.
• "Apologia" świętego Justyna - powst. Około 150 r. Justyn jest chrześcijaninem pochodzącym z Palestyny, działający w Rzymie. Występuje przeciwko filozofii cyników. W jego Apologii zachował się opis Eucharystii. Wynika z niego, że czytano tak długo święte teksty, aż ktoś zasłabł. Justyn przytacza tekst I Modlitwy Eucharystycznej²
• Pisma Tertuliana - około 195 r.. Wzmianka o liturgii w ciągu tygodnia oraz o przepisach postnych.
• Pisma Św. Cypriana - około 250 r.. Określił Eucharystię jako ofiarę Nowego Przymierza.
• Hipolit Rzymski - około 215 r.. Podaje opis święceń biskupa, diakona, prezbitera. Jego teksty zawierają opis Mszy Świętej³
• "Dzienniczek z Podróży" Etheri - dziennik podróży do Palestyny. Zawiera informacje dotyczące liturgii Wielkiego Tygodnia.

Oprócz dokumentów pisanych posiadamy liczne zabytki archeologiczne - napisy nagrobne, malowidła, symbole. Wyróżniamy symbole

• graficzne
• zwierzęce
• antropomorficzne

Etapy rozwoju liturgii chrześcijańskiej

Liturgia synagogalna

Żydzi oddawali cześć Bogu tylko w świątyni jerozolimskiej. W miejscach swojego zamieszkania budowali synagogi, które były domami modlitw. Prawowierny Żyd dwa razy w ciągu dnia udawał się do Synagogi. Liturgia składała się z czytania Pisma Świętego, homilii oraz modlitwy "Słuchaj Izraelu&", Wyznania wiary i Modlitwy błagalnej. Żydzi raz w roku obchodzili święto Paschy, kiedy wspominali Exodus. Żydowska uczta Paschalna składała się z następujących elementów:

• Początek - danie wstępne
• Haggada - rodzaj Liturgii Słowa. Najmłodszy z uczestników pytał najstarszego: "Ojcze dlaczego ta uczta". Był to rodzaj homilii. Tej liturgii towarzyszył 1 kielich wina.
• Umycie rąk - towarzyszyło łamanie i dzielenie chleba oraz błogosławieństwo Patriarchy Rodu.
• Uczta właściwa, której towarzyszył kielich wina.
• Dziękczynienie, któremu towarzyszył kielich wina, pobłogosławiony przez ojca rodziny.

Podczas takiej uczty Jezus zostawił nam pamiątkę Misterium Paschalnego. Uczta miała łączyć współbiesiadników z sobą oraz bogiem. Charakter był uroczysty, radosny i podniosły. Taka uczta miała być zapoczątkowaniem uczty w niebie.
Żydzi znali modlitwy nocne oraz zwyczaj uświęcani poszczególnych pór roku - chrześcijańskie Suche Dni. W czasie postów spożywano rybę - symbol nieskończoności.

Kultura helleńska

Chrześcijaństwo opuszcza Palestynę, zaczyna się przyjmować u Greków i Rzymian. Stwarza to konieczność dostosowania się do kultury, jednocześnie nie stracić niczego, z depozytu wiary. Do IV wieku liturgia jest improwizowana, chociaż powstają pierwsze kanony. Edykt mediolański powołuje powstawanie pierwszych świątyń. Cesarz Konstantyn Wielki okazał się tutaj wielkim mecenasem. To on funduje największe kościoły: bazylikę św. Jana na Lateranie, bazylikę św. Piotra w Watykanie, bazylikę Mądrości Bożej w Konstantynopolu, Narodzenia w Betlejem, Zmartwychwstania w Jerozolimie, Zwiastowania w Nazarecie. Konstrukcje te odznaczają się prostotą i funkcjonalnością.. W kościołach tych sklepienia są płaskie, często kasetonowe, wyróżnione jest prezbiterium. Z przedsionka wchodzi się do Baptysterium. Ponieważ w liturgii Eucharystycznej, katechumeni nie mogli uczestniczyć, muszą opuścić zgromadzenie po homilii. Dlatego buduje się boczne nawy, aby łatwo katechumeni mogli opuścić świątynię.
W dużych ośrodkach rodzą się ośrodki teologiczne. Każdy z tych ośrodków stara się mieć własny ryt liturgiczny, aby podkreślić swoje znaczenie. Powstaję rodziny liturgiczne.

Rodziny Liturgiczne

Liturgię dzielimy na Zachodnią i Wschodnią. Wśród tych rodzin rozwinęły się różne ryty. W liturgii Zachodu wyróżniamy:

• Ryt Rzymski
• Ryt Afrykański
• Ryt Ambroziański (Mediolan)
• Ryt Akwileński
• Ryt Hiszpański
• Ryt Gallikański
• Ryt Celtycki

Na Wschodzie liturgia powstawała w dwóch ośrodkach Antiochii i Aleksandrii. Z Antiochii wywodzi się rodzina liturgiczna syryjsko zachodnia z rytami:

• Antiocheńskim⁴
• Maronickim
• Bizantyjskim
• Armeńskim

oraz rodzina syryjsko wschodnia z rytami:

• Nestoriańskim
• Haldejskim
• Malabarskim⁵

W Aleksandrii powstały następujące ryty:

• Koptyjski⁶
• Etiopski⁷

Najwięcej z dworu cesarskiego zaczerpnęła liturgia bizantyjska. Jest to liturgia pełna dynamiki, pochodów, procesji, kadzidła, pochodów. Każdy gest to symbol. Powstawała w czasie sporów teologicznych. Dlatego ważna jest forma zdania, jego budowa. Nacisk kładzie się na Bojaźń Bożą. Pojawia się Ikonostas. Wierni nie patrzą na "Wielką Tajemnicę wiary", to jest zamknięte przed nimi. Nacisk także na role Ducha Świętego Z tego okresu pochodzi epikleza. W liturgii zachodniej największy wpływ wywarły liturgia rzymska i gallikańska. W dzisiejszej Francji pojawiła się specyficzna liturgia. Jej rozwojem były liturgie: mediolańska, wizygocka, celtycka i gallikańska właściwa. Liturgia ta przetrwała do XI wieku. Tymczasem w Rzymie rozwija się liturgia rzymska. Jej początki są związane ze światem żydowskim. Po edykcie mediolańskim, korzystając z monumentalnych bazylik, rozwinęła się liturgia królewska. Duży wpływ wywarła liturgia katechumenatu. Ponieważ w Rzymie było wiele kościołów, pojawiła się liturgia stacyjna. Lud zbierał się na modlitwie i pod przewodnictwem papieża udawał się do drugiego kościoła. Po drodze trwała modlitwa powszechna. Liturgie tę cechuje zwięzłość języka, nieufność względem indywidualnych form pobożności. Liturgia rzymska połączyła się z liturgią gallikańska. Ich wypadkowa, to dzisiejsza liturgia zachodnia.

Rok Liturgiczny

Wraz z rozwojem refleksji teologicznej nad Misterium Chrystusa, rozwinął się Rok Liturgiczny. Najstarszym świętem jest niedziela. Jest ona celebracja Wielkanocy. Od IV wieku pojawia się okres Wielkiego Postu - czas przygotowania do Świąt Paschalnych. Na początku trwał 40 godz., później cały Wieli Tydzień, następnie 4 tygodnie, a w końcu 40 dni. Ponieważ niedziele nie dopuszczały żadnych praktyk pokutnych, rozciągnięto czas Wielkiego Postu od Środy Popielcowej do Wielkanocy.
Świętowanie Wielkanocy przedłużono do Zesłania Ducha Świętego (Pięćdziesiątnicy). W IV wieku na Wschodzie wprowadzono święto Epifanii (Objawienia). Na Zachodzie rozwija się święto Bożego Narodzenia. Do końca wieku oba te święta wzajemnie się przenikają. Pojawia się święto poświęcone męczennikom - 1 listopada.

Księgi Liturgiczne

Do V wieku trwa epoka charyzmatyczna w Kościele. Teksty są tworzone na bieżąco. Wychodząc poza Palestynę chłoną elementy helleńskie, nie tracąc nic ze skarbca wiary.
Po tym okresie rodzi się praktyka spisywania tekstów. Na początku spisywano na luźnych kartkach, a następnie zebrano je razem. Tak powstał Sakramentarz⁸. Była to księga dla celebransa. Ponieważ zaczęły powstawać coraz gorsze teksty poszczególne synody pozostawiały najlepsze, zakazując tworzenia nowych. Kościół pilnuje jedności tekstów oraz ich jakości. Dochodzi do stabilizacji.

Celebracja Eucharystyczna

Msza Święta w tym czasie wyglądała następująco. Papież na koniu udawał się na miejsce celebracji. Istniała procesja wejścia. Na początku było: Kyrie, Gloria.. Oprócz czytań ze Starego i Nowego Testamentu odczytywano Ewangelię. Przynoszono dary ofiarne, a następnie śpiewano Prefację, Sanctus, a następnie odmawiano Kanon, który kończono modlitwą Ojcze nasz. Na zakończenie odmawiano Embolizm i dzielono pocałunkiem pokoju. Po odśpiewaniu Agnus Dei papież udawał się na tron, a diakonii łamali chleb. Po Oracji było rozesłanie i odejście do zakrystii. Charakterystyczną cechą jest udział ludu, który podejmuje wiele czynności.

Liturgia średniowiecza

Na początku średniowiecza rośnie autorytet papiestwa. Liturgia rzymska przekracza Alpy i dociera do Francji. Cesarz Karol Wielki nakazuje zaprowadzić ja wszędzie. Liturgia rzymska wchłania elementy liturgii gallikańskiej - uczuciowość. Powstaje nowa liturgia i nowy typ pobożności. Akcent na grzeszności człowieka. Liturgia to już nie spotkanie z Bogiem, zgromadzenie Kościoła, ale czas skruchy, żalu za grzechy, uświadomienia sobie własnej małości (XI w.). Z tego okresu pochodzi Akt skruchy i modlitwa: Salve Regina. Pojawia się zjawisko rzadkie Komunii Świętej. Mszę Świętą tłumaczy się w sposób alegoryczny⁹. Następuje klerykalizacja liturgii. Wierni stają się widzami, redukuje się funkcje liturgiczne. Wierni nie wykonują nawet aklamacji. Po przygotowaniu darów, a przed oracją – czas dla kapłana na indywidualne modlitwy. W tym czasie wierni śpiewają pieśni. Rozpowszechniają się Msze Wotywne bez ludu.¹⁰

Synody próbują się przeciwstawić takim tendencjom. Pojawiają się przepisy, że ma być 1 ministrant. Wprowadza się zwyczaj stypendium mszalnych, zanika Komunia pod dwoma postaciami¹¹. Komunię udziela się małym dzieciom. W niektórych regionach wkłada zmarłym do ust.

Na Zachodzie do Eucharystii używa się chleba nie kwaszonego. Po Mszy Świętej chleb pobłogosławiony zanosi się chorym. Od VII wieku we Francji pojawiają się organy w kościołach. W X wieku jest to już powszechny zwyczaj.

Ewolucji ulega sakrament pokuty. Pojawiają się publiczne pokuty. Istnieją Penitencjalia.¹² Wielki Post i Adwent nabierają charakteru pokutnego - zakaz zabaw. W tym czasie powstaje styl bizantyński, który na Zachodzie się nie przyjął. Kościoły buduje się na planie koła, do którego przylegają półkoliste kaplice. W Lombardii powstaje styl romański. Kościół na planie kwadratu, z grubymi obronnymi murami i małymi okienkami. Rozwija się poezja. Do liturgii wchodzą sekwencje. Średniowiecze zna ich tysiące.¹³

Na Wschodzie prymat zdobywa liturgia bizantyńska, a na Zachodzie rzymska w połączeniu z gallikańska.W tym czasie zaczyna się spór o inwestyturę. W jego wyniku papiestwo wychodzi zwycięsko, głoszą prymat ducha nad ciałem. Zewnętrznym znakiem tego staje się tiara, korona papieska. Do Kościoła wchodzi materializm. Reakcją jest powstawanie zakonów żebraczych. Każdy z zakonów starał się o odrębność w stroju i liturgii:

• Kartuzi (kontemplacyjny) - prostota granicząca z ubóstwem. Dwie Świece. Brak precesji, Msza Św. Nie jest sprawowana codziennie. Officjum za zmarłych.
• Premostateci (kontemplacyjny) - liturgia to fundament. Dwie Msze codziennie, Komunia pod dwiema postaciami. Trzykrotne Officjum.
• Cystersi - mniejsza ilość hymnów, prostota w zdobnictwie, szatach, wystroju kościołów. Komunia pod dwoma postaciami na klęcząco raz w miesiącu.

Pojawia się kult N.M.P. cechujący się czułością i liryzmem. Liturgie papieskie cechuje przepych. Z wielu ksiąg zaczyna się tworzyć jedną - brewiarz.
Liturgia rzymska nie podkreśla żadnych części Mszy Świętej. Pod wpływem herezji akcentuje się obecność Jezusa w tabernakulum.¹⁴ Komunia staje się coraz rzadsza. Teologia prowadzi do absurdu – samo popatrzenie zastępuje Komunię Świętą. W XII wieku przebudowa ołtarzy. Na ołtarzach umieszcza się relikwie świętych. Każda miejscowość pragnie mieć więcej relikwii. Ustawia się je piętrowo i w efekcie odwraca ołtarz do ściany wraz z celebransem.

W późniejszym średniowieczu pojawia się gotyk, który nie przyjął się we Włoszech. Kościół staje się „Biblia ubogich”. Liturgia jest sprawowana w formach prywatnych. Zamiast licznych ksiąg tworzy się jedną. Pojawia się nabożeństwo do Jezusa ukrzyżowanego. Średniowiecze to czas dramatu religijnego. Rozwijają się pielgrzymki do sanktuarium Matki Bożej i świętych. Rośnie liczba świąt. Mimo pewnych elementów negatywnych (święto osiołka Balaama) jest to epoka pozytywna, charakteryzująca się pobożnością, rozkwitem miłosierdzia chrześcijańskiego. Zanika odmawianie Officjum przez wiernych. Taka liturgię zastał Sobór Trydecki, który ją ujednolicił i objął siatką prawa.

[1] Katechizm podaj następującą definicję: „Liturgia, przez którą – szczególnie w Boskiej Ofierze eucharystycznej "dokonuje się dzieło naszego Odkupienia", w najwyższym stopniu przyczynia się do tego, by wierni życiem swoim wyrażali oraz ujawniali innym misterium Chrystusa i rzeczywistą naturę prawdziwego Kościoła”.
[2] Obecna II ME
[3] Według Hipolita tekst kanonu był improwizowany przez Celebransa.
[4] Językiem jest syryjski lub arabski
[5] Rozwinęła się w Indiach. Posiada cechy liturgii synagogalnej. Zna trzy Modlitwy Eucharystyczne.
[6] Zna 4 Modlitwy Eucharystyczne. Językiem jest greka.
[7] Posiada 17 Modlitw Eucharystycznych. Wiele zwyczajów afrykańskich.
[8] Za najstarszy Sakramentarz uważa się Sakramentarz Leoniański (Weroniański) z 545r.
[9] Przykładem jest pocałunek ołtarza, tłumaczony jako pocałunek Judasza; woda i wina mieszane w czasie Przygotowania Darów tłumaczona jako symbol krwi i wody wypływającej z boki Jezusa na Golgocie.
[10] Kapłan może odprawić 3 Msze, a później nawet 7.
[11] Komunie podaje się doustnie, a nie jak pierwotnie - na rękę
[12] Księga liturgiczna zawierająca pokuty za poszczególne grzechy.
[13] Współcześnie używa się tylko dwóch, w czasie liturgii: wielkanocnej i Zesłania Ducha Świętego.
[14] Odo z Sewilli, arcybiskup Paryża nakazuje ukazywać Hostie po konsekracji w 1210r. Zwyczaj podnoszenia kielicha pojawia się w 1570 r. Razem z tym zwyczaje towarzyszące: dzwonki, kadzidło, itd.